–स्वयम्भुनाथ कार्की
परिच्छेद ३१ मा सी.पी.एन सिन्हाले बिपी, मातृका र सुवर्णलाई बोलाएर भेटेको प्रसंग छ । यो प्रसंगमा राजा, राणा र कांग्रेस बीच हुने कन्फ्रेन्स कहाँ हुने भन्ने विषयमा छलफल भएको उल्लेख छ । जसमा वीपीको प्रस्ताव कसैलाई पनि उचित लागेन । परिच्छेदको अन्तमा भन्छन् “दिल्ली त मलाई मन परेको छैन । अब तपाई, हाम्रो अध्यक्ष र सुवर्णजीहरु भन्नुहुन्छ र महाराजाधिराजको पनि त्यही इच्छा छ भनें त अब अरु कुरै भएन” । यस अघि राजाको लडाई बन्द गरेर वार्ताद्वारा समस्या समाधान गर्न गरेको अपील छर्ने प्लेन बिपीको आदेशले चलाईएको गोलीबाट संयोगले मात्र बाँचेको थियो । उनी भन्छन “मैले त्यसले छरेको पर्चा के रहेछ भनेर हेर्दा कस्तो रिस उठ्यो भने मैले त्यस प्लेनलाई फायर गर भनेको थिएँ ।”
राजा त्रिभुवनसंगको जीवनको पहिलो भेट भन्दा लगत्तै पहिलेका यी घटनाक्रम थिए । पहिलो भेट भयो, परिच्छेद ३२ मा त्यो पहिलो भेट र कुराकानी यसरी वर्णन गरिएको छ, “महाराजधिराजले मलाई आफ्नै काउचमा बस्नुस् भने, म बसें । उनले कस्तो छ, के छ भनेर सोधें । तपाईको बारेमा धेरै सुनिसकेको थिएँ भनेर तारिफ गरे” । त्यसपछि ठूलदाजु(मातृका), सुवर्णजी र शायद सूर्यबाबुले सबैसंग भेटने तर वीपीले केवल नेहरुसंगमात्र भेटने क्रम चल्यो । रावासंग उनको अर्को भेट नै भएन । राउण्ड टेवुल कन्फ्रेन्सलाई यिनै अलगअलग वार्ताहरुले विस्थापन गरिदियो । वीपी बाटो हेरेको हेर्यै भए अचानक उनले “तय हो गया” भन्ने सुने । त्यसपछि सरकार गठनको व्यस्तता शुरु भै हाल्यो राजासंग भेट र सल्लाहको समय नै भएन ।
आत्मवृत्तान्त कितापमा मात्र आधारित यो अध्ययनमा राजा त्रिभुवनको तर्फबाट के प्रयत्न भयो त्यो थाहा पाउने उपाय छैन र पनि नेपाल फर्किसकेपछि बिपीसंग नजिकिने लगातार प्रयत्न भएका उदाहरणहरु छन् । बरु वीपीबाटै ती प्रयत्नको प्रतिकुल प्रतिकृया दिएको पाईन्छ । वीपीको प्रयत्न नेहरु समुहमा सम्वन्ध कम गर्दै जयप्रकाश नारायण समुहसंग घनिष्टता बढाउदै लैजाने भएको देखिन्छ भने राजाको समदुरीमा भारतमात्र हैन अन्यसंग पनि सम्वन्ध कायम राख्ने प्रयत्न देखिन्छ । तर यो प्रयत्न फलामको चिउरा सरह नै हुने परिस्थिति स्वयं बिपीले नै अज्ञानतावस श्रृजना गरिदिएका थिए । आफुलाई प्रशासनिक सहयोगी भनेर ल्याएको भारत सरकारको कर्मचारी गोविन्दनारायणलाई राजाको निजी सचिव बनाएर । यो कामले नेपालको अन्तरंग काम तथा कदमहरुको पहिलो सुचना भारत सरकारलाई अझ भन्ने हो भने नेहरुलाई पहिले पुग्ने परिपाटी बस्यो ।
राजा त्रिभुवनले वीपीलाई विश्वासमा लिन आफ्नो जीवन भरी नै प्रयत्न गर्दै रहे । पारिवारिक समारोहहरुमा, अन्तरंग मनोरञ्जनका कार्यक्रमहरुमा बिपीलाई सामेल गर्नुको पछाडी यो कारण नै देखिन्छ । बिपीको ज्ञान, योग्यता, क्षमता तथा कुशलताको उपयोग दुई नेपाली शक्ति राजसंस्था र नेपाली कांग्रेस मिलेर नेपालको हितमा होस अनि दुवैको बीचमा कुनै बाह्य शक्तिले खेल्न नपाओस भनेर राजा त्रिभुवनले सक्दो प्रयास गरे । परिच्छेद ३७ बाट एक उदाहरण सान्दर्भिक नै हुन्छ । “अनि त्रिभुवनले मलाई भने, हेर्नुहोस, तपाईको र मेरो सम्बन्ध बिगार्नलाई उसले आएर यसरी चुक्ली लगाएको छ । किनभने, तोप लिने अधिकार त राजाको हो । उसले आएर भन्छ, सरकार ने क्या गृहमन्त्री को तोप का सलामी दिया ? भनेर । त्यसरी कुरा लगाएर तपाई र मेरो सम्बन्ध बिगार्न आएको थियो । तपाई सतर्क रहनु होला” ।
बिपीले यस कुरालाई कुनै महत्व दिएनन, बरु बिपीको सल्लाहमा राजालाई व्यक्तिगत आचरण सुधार्न नेहरुले चिठ्ठी लेखे । चिठ्ठीमा “तपाईले बीचबीचमा, हिन्दुस्थानका यी ठूलठूला शहरहरुमा आउन भएन र अलिकति तपाईले संयमसँग बस्नुभयो भने राम्रो हुन्छ कि ?” पनि लेखिएको थियो । एक मुलुकको सरकार प्रमुखले अर्को मुलृकको राष्ट्राध्यक्षलाई लेख्ने भाषा यो थिएन, नेहरु यो कुरा जान्दथे । त्यसैले चिठ्ठीसँग यो तपाइको गृहमन्त्रीको आग्रहमा लेखिएको भनेर राजदुतलाई भन्न पनि लगाए । राजाले बिपीलाई भने “तपाईले विदेशको प्राइममिनिष्टरलाई किन कुरा लगाउनु पर्यो ? मलाई नै भनेको भए भइहाल्थ्यो नि ” । राजा बिपीको सबै कुरा सल्लाह सुन्न तैयार थिए तर यहाँ महशुस भएको कुरा के हो भने वीपीले राजासंग हमेशा दुरी राखे ।
नेहरुले आफु र वीपी बिच फाटो ल्याउन खोजेको कुरा राजा त्रिभुवनले बुझे उनले यो कुरा वीपीलाई सिधा घुमाउरो हरेक तरिकाले बुझाउन खोजे । तर बिपीले त्यो बुझ्न नै चाहेनन् । यसको असर राणा कांग्रेस संयुक्त सरकारको पतन पछि बिपीलाई प्रधानमन्त्री हुन रोकेर पर्यो । राजा त्रिभुवनले आफुले मात्रृका भन्दा बिपीको साथ चाहेको कुरा स्पष्ट शव्दमा भनेको कुरा पनि कितापमा उल्लेख छ । त्यहि परिच्छेदमा राजाले भनेको भनेर बिपीले उल्लेख गरेका छन “होइन, तपाईको र मेरो स्वभाव मिल्छ मातृका बाबुसँग मिल्दैन । तर के भइरहेको छ तपाईसँग मेरो ठ्याक मिल्न लागेको छैन” । यसरी राजा त्रिभुवनले हमेशा साथ लिन खोज्दा पनि यनी आफ्नो जीवन प्रयन्त सफल भएनन् । भारतको साथ घातक हुन सक्थ्यो, राणाहरुलाई फेरी विश्वास गर्नु आगोमा हामफाले सरह हुन्थ्यो, मात्रृकामा संगठन क्षमताको कमी देखेका थिए त्यसैले साथ लिने एकै विकल्प बिपी नै थिए ।
तर राजा त्रिभुवनले बिपीलाई साथमा लिन असफल भएर नै संसार छोड्नु पर्यो । जसको दुष्परिणाम यतिका बर्षसम्म पनि देखिंदैछ । यहि दुष्परिणामले वर्तमानमा नेपालको अस्तित्व माथि नै प्रश्न चिन्ह लगाएको छ । इतिहास केलाउने जिम्मा इतिहासकारको हो । सबै उपलब्ध जानकारीबाट इतिहास परिष्कृत गर्नु यो आलेखको ध्यय भित्र पर्दैन तर इतिहासका एक प्रमुखपात्रले आफ्नो तर्फबाट प्रस्तुत गरेका कुराहरुमा पनि इतिहास परिमार्जनको खाँचो देखिएको छ । राजा त्रिभुवनले बिपीको साथले मात्र मुलुकको भलो देखेका थिए तर उनले गरेका सबै प्रयत्न विफल भए । शुरुमा उनका छोरा राजा महेन्द्रले पनि बिपीको साथ लिन धेरै बर्ष मेहेनत गरे त्यसपछि आफ्नो जीवनको उत्तरार्ध तिर उनलाई विकल्प रोज्नै पर्ने भयो । विकल्प कस्तो रह्यो त्यसको बेग्लै ठेली हुन सक्लान् तर विकल्प भने राजा त्रिभुवन कै समयमा आवश्यक भई सकेको छनक भने कितापमा राजा त्रिभुवनको पात्र विवेचनले दिन्छ ।
प्रकाशित मितिः २०७१ पुस१७ गते बिहीवार
(नोट: आफैले बोलेको आत्मवृत्तान्तमा मात्र आधारित भएर वीपीको र त्यस बेलाको पुनर्मुल्यांकल गर्ने प्रयत्न स्वरुपका पछिल्ला २८ लेखहरु चितवन पोष्टमा प्रकाशन हुदै आएका भए पनि प्रकाशनक्रममा बारंवार लापरवाही भएकाल यी श्रृखलाको बाँकी लेखहरु क्राइमचेकमा प्रकाशित हुँदैछन । पुराना लेखहरु पनि हेर्ने इच्छा भएमा आत्मवृतान्ताका पुराना श्रृङ्खलाहरु मा उपलब्ध छन ।—लेखक)
Nepalese Rupee Exchange Rate