नेपाली प्रथम आदि कवयित्री तथा दोश्रो नायवी ललित त्रिपुरा सुन्दरी

अर्को नमूना:-
========
यो अंश उनको ग्रन्थ " राजधर्म " बाट लीएको हो ! - " यस्ता नारद ऋषिका वचन सुनी युधिध्ठिर राजा जो छन् सो नारद ऋषिलाई विन्ती गर्दछन -हे भगवन ,कृष्णजीका पिछा पर्याका हुनाले ,ब्राह्मणहरुका प्रसादले र भीमसेन अर्जुनका वलले संपूर्ण पृथ्वी मैले जित्याँ ,सम्पूर्ण पृथ्वीमा मेरो राज्य भयो तापनि लोभले आफ्ना बंशको नास गर्या भन्या मेरो मनमा ठूलो दुख:लागि रह्याको छ ! सुभद्राको छोरो अभिमन्यु ,द्रौपदिका ५ छोरा ,यस्ता पियारा छोरालाई मराएर पो यो राज्यले क्या गर्नु छ ? हे भगवन ! ती छोराहरुलाई सम्झदामा जित्याको पनि हारे जस्तो मेरो मनमा लाग्दछ !....."
* - ५०० बर्ष वालकृष्ण पोखरेलको ग्रन्थबाट (जगदम्बा प्रकाशनमालाको २१ औं ग्रन्थबाट )?

–प्रवीण अधिकारी

जन्म विवरण 

=========
जुम्लाबाट पूर्वोत्तर बसाइ सरी गोर्खाको बोर्लाङ्ग्मा स्थाई बसोबास गर्ने बगाले थापा बंशज वीरभद्र थापा पृथ्वी नारायण शाहका समकालीन तथा प्रथम पुस्ताका राष्ट्रिय वीर योद्धा तथा कुशल कुटनीतिज्ञ थिए ! इनको जन्म गोर्खा बोर्लांगको पिपल्थोक गाउँमा भएको थियो ! यीनै वीर भद्र थापाका ३ भाई छोराहरु थिए - जीवन थापा, बंश राज थापा र साना काजी अमरसिंह थापा (बि.स. १८१६ - १८७१ ) ! सनाकाजीकि दुईटि श्रीमतीहरु थिए पहिली सत्यरुपाको कोखबाट ५ भाई छोराहरु र अर्की , नाम थाहा नभएकीको कोखबाट दुई भाई गरी ७ भाई छोराहरु क्रमशः भीमसेन थापा (बि.स. १८३२ -१८९६ ,) , नयन सिंह थापा ( बि.स.१८३४ -१८६३ कुमाउको लडाइंमा मारिए ), बख्तावर सिंह थापा ,अमृत सिंह थापा ,रण वीर सिंह थापा तथा नाम न थाहापाइएकि आमाबाट रणवम थापा तथा , रंज़वर थापा थिए ! यिनै भीमसेन थापाका माहिलाभाई नयनसिंह थापाका २ भाई छोराहरु र दुई बैनी छोरीहरु थिए - कर्णेल उजिरसिंह थापा , एकीकरण अभियानका सशक्त योद्धा थिएभने (जन्म बि.स.१८५२ - १८८१ ) र प्रधानमन्त्री माथवरसिंह थापा ( बि.स.१८५८ - १९०३ )! छोरीहरु ललित त्रिपुर सुन्दरी ( जन्म बि.स.१८५० - १८८८ ) र जंग बहादुरकी आमा रक्षा कुमारी थिइन् !

उनी बाल्यकालदेखनै रणबहादुर शाहको सेवामा संगै भएका हुनाले उनलाई हरेक कुरा मनाउन फकाउन सक्थे ! मुख्तियार जनरल भीमसेन थापाले आफ्नो राजनीतिक स्थिति बलियो तुल्याउन आफ्ना भाई काजी नयन सिंह थापाकि वि.स. १८५०मा जन्मिएकी १० बर्षकी छोरी ललित त्रिपुरा सुन्दरीको बिहे श्री ५ रण बहादुर संगै काशीबाट फर्के पछि बि. स १८६१मा उनी संग गराइदिए ! ललितत्रिपुरसुन्दरी रणबहादुर शाहकी पाँचौं अथवा कान्छी रानी थिइन् ! यिनको बिहे पनि राजकीय पारामा धुमधाम संग गरिएको थियो । इनको बिहे गरेको एक बर्ष पछि यिनका पतिको हत्या गरिएको थियो ! जनरल भीमसेन थापाको सहयोग, सद्भावना र सहृदयताले यिनले पतिसँगै चितामा बलेर सती जानु परेन । अनि संवत् १८६३ देखि यिनले बालविधवाका रूपमा आफ्नो जीवन व्यतीत गरेकी थिइन् !यहि बैबाहिक नाताको भर्याङ्ग समातदै भीमसेन थापा नेपालको राजनीतिक इतिहाँसमा शक्तिशाली मुख्तियार र प्रधान मन्त्री बनि ३१ बर्ष सम्म अकन्ट राज्य चलाउन सामर्थ्य भए भने ईन्ले अर्की भतिजी ,काजी नयन सिंह थापाकी अर्की छोरी वालनर्सिङ् कुवर संग बिहे गराए जसका छोरा राणा प्रधानमन्त्री जंग बहादुर कुँवर भए ! श्री ५ रण बहादुर शाहलाई उनकै सौतेनी भाइ श्री ५ प्रताप सिंह शाहकि नेवारनी महारानी मैजुरानीका छोरा चौतारिया/युबराज शेर बहादुर शाहले त्रिभुवन खवाश / प्रधानको घरमा डाकिएको बैठकमा काटिदिए पछि ती चौतारिया शेर बहादुरलाई बाल नर सिंह कुँवरले ठाउँको ठाउँ काटे ! यस घटनाबाट रजश्वला पनि नभएकी वालिका महारानी भतिजी वाल बिधुवा हुन् पुगिन र महारानी ललित त्रिपुरा सुन्दरीलाई खुशीपार्न ठूला बाउ भीमसेन थापाले पश्चाताप स्वरुप जनरल बागमा वि. सं. १८८१ सालमा ११ तले धरहरा निर्माण गर्न लगाए ! त्यसैको तेश्रो पुस्ता जुद्ध शमशेर संग गासिदै पोहोरको भुइचालोले लडायो !

ललितत्रिपुरसुन्दरीको
साहित्यिक चिनारी
==============
नेपाली इतिहाँसमा दुई बटा नारीहरुले महत्वपूर्ण योगदान दिएको भेटिन्छ ! एउटि श्री ५ प्रताप सिंह शाहकी बिधुवा राजेन्द्र लक्ष्मी (पाल्पा सेन राजाकी बहिनी , क्षयरोगबाट मृत्यु बि.स.१८४२ ) र अर्की श्री ५ रण बहादुरकी ४ रानीहरु मध्येकी राज राजेश्वरी देवी (बि.स. .१८३४ -१८६३ ) ,सुबर्ण प्रभा देवी (बि.स. १८४८ -१८६३ ) त्यसपछी तत्कालिन दरबारी पण्डित नारायण दत्त मिश्रकि बिधवा छोरी कान्तिबती देवीको गर्भबाट जन्मिने सन्तानलाई नै राजा बनाउनुपर्ने शर्तमा विहे गराए , इनि बिहे भएको २,३ बर्षमै मरीन (....-१७९९ ) ! इनैबाट बि.स. १८५४ साल अशोज महिनामा श्री ५ गिर्वाण युद्ध विक्रमको जन्म भएको थियो ! ललितत्रिपुरासुन्दरी देवी (बि.स. १८५० -१८८८ ) !

शाह (बि.स.१८६३)कि बिधुवा ललितत्रिपुरासुन्दरी राज्य लक्ष्मी देवी (मृत्यु बि.स. १८८८ ) ! नेपाली भाषासाहित्यमा पहिलोपल्ट आफ्नो कलम चलाउने नारी पात्र इनै ललितत्रिपुरसुन्दरी हुन् ! पहिलोचोटि नेपाली भाषामा कविता लेख्ने नारीस्रष्टा पनि ललितत्रिपुरसुन्दरी नै हुन्
! ‘महाभारत’लाई संस्कृत भाषाबाट नेपाली भाषामा अनुवाद गर्दा आफ्नो मौलिकता प्रस्तुत र सृजनात्मक परिचय प्रदान गरिन् र गहकिलो अनुवाद गरेर नेपाली साहित्यको नारी इतिहासको जगमा आफ्नो नाउँलाई सुरक्षित राख्न भ्याइन । उनले संस्कृत भाषामा लेखिएको ‘महाभारत’ शान्तिपर्वअन्तर्गतको अनुशासनपर्वको सरल नेपाली भाषामा अनुवाद गरिन् र त्यसलाई ‘राजधर्म’का नाउँबाट बि.स. १८८१ सालमा जना समक्ष्य प्रस्तुत गरिन् ।
ललितत्रिपुरसुन्दरीले २५ बर्षको आफ्नो नायबी कालमा छोरा श्री ५ गिर्वाण युद्ध र नाति राजा श्री ५ राजेन्द्रको संरक्षण गरिन ! इनले आफ्ना पतिको शासनको ज्ञान ग्रहण गर्न नपाए पनि छोरा र नातिकी नायबी भएर शासन गर्दा ज्ञानगुनका धेरै कुरा जनसमक्ष पुर्याउन सकिन ! नेपालको इतिहासमा अनेक ठाउँमा भाषिक शिलालेख अङ्कित गराउने उनी प्रथम नारी थिइन् ! इनले राखेका शिलालेख ले नेपाली भाषासाहित्यप्रति रुचि राखी मोह देखाउनेलाइ भाषा प्रति समर्पित हुन् प्रेरणा दिइन ! नारीस्रष्टाको रुपमा इनी नेपाली भाषासाहित्यको विशिष्ट स्थानमा रहन पुगेकी छन !

शिक्ष्या
=====
ललितत्रिपुरसुन्दरी राज्य लक्ष्मी देवी शाह, छोरा श्री ५ गीर्वाण र नाति श्री ५ राजेन्द्रकी नायबी भएर पच्चीस वर्षसम्म नेपाल अधिराज्यको शासन चलाएर बसेकी हुन् ! यी दुवै राजाका पालामा राजदरबार लेखक र विद्वान कविहरूको घुइँचो लागेको हुन्थ्यो ! शिक्षाको ज्योति नचारिएको तत्कालिन समयमा यिनले नारीशिक्षामा वल दिएकि थिइन् र आफुले पनि ती पण्डित ,कविवर हरुको सहयोग लीई उनीहरुको सामिप्यमा रहेर बाह्रखरी चिन्हीं र अथक मिहिनेत गरी संस्कृत ग्रन्थ महाभारत नेपाली मौलिकतामा ढाल्न सक्ने भएकी थिइन् ! त्यस बखत पढेरलेखेर होइन, लेखककवि र पण्डितहरूसँगका सत्सङ्ग र प्रेरणाले उनी सर्जक बन्न सकेकी थिइन् ! यस कृतिको सृजना गरेर उनले ख्याति अर्जींन र प्रथम लेखिका तथा कवयित्री भएका नाताले उनले कवि लेखकको महत्व बुझ्न सकिन ! इनकै प्रेरणाले श्री ५ गीर्वाणयुद्धविक्रम शाहले आफ्ना नाउँमा तीनवटा ग्रन्थ तयार पारेका थिए ! ललितत्रिपुरसुन्दरीका नायबीकालमा स्थापना गरिएको राजकीय पुस्तकालय राष्ट्रिय अभिलेखालयको नाउले चिन्हीन्छ जो अद्यावधि छ !

उनले प्रयोग गरेको नेपाली भाषा अहिलेसम्म पनि त्यति नै सान्दर्भिक भएको र उनको अभिव्यक्ति केहि अंश हेरौं -

पहिलो नमूना
=========
“ झुटो बोली आफ्नु होवोस् अथवा अर्कैको होवोस् तापनि प्राणको रक्षा हुन्छ भने झुटो बोल्नु... ! ...आगो जो छ सो पानीदेषि निस्क्याको हो, क्षत्रिय जो छन् सो ब्राम्हणदेषि निस्क्याका हुन्, फलाम् जो छ सो पत्थरदेषि निस्क्याको हो ! आगो, क्षत्रिय, फलाम् इ तिन् कुराको सबै वस्तुमा सामर्थ्य चल्दछ, आफूलाई जन्माउन्यामा सामर्थ्य चल्दैन, किनभने फलामले सबै कुरो काट्दछ, पत्थर काट्न लाग्यो भन्या त्यो फलामै नाशिन्छ ! आगोले सबै कुरा डढाउँछ पानीलाई डढाउन लाग्यो भने त्यो आगै निभ्दछ ! क्षत्रियले सबैको नाश गर्न सक्दछ, ब्राम्हणमाथि लाग्यो भने त्यो क्षत्रियै नाशिन्छ !”

योगदान 

======
काशीको ललिताघाट ,पशुपतिनाथको देवल गुठी ,गोरखामा गोरखकाली गुठी, त्रिपुरेश्वरको कालमोचन महादेवको विशाल मन्दिर ,ज्ञानेश्वर गौचरमा देवल ,काठमाडौं ललितपुर आवतजावत गर्न थापाथलीमा वाग्मतीको पुल इनैको देन हो ! शिलापत्र राख्ने कार्यमा यी निकै जागरुक थिइन् ! ललितत्रिपुरसुन्दरी राज्यलक्ष्मीदेवी शाहले आफ्नो छोटो जीवनकालमा देश र समाज प्रति समर्पित भइन ! नेपाली भूगोलमा इनि अमर छिन ! नेपालमा राखिएका तात्काली प्रसस्त शीलालेखहरुमा यिनी कुदिएकि छिन ! तत्कालीन नेपाली राजदरबार बिफर (शीतलामाई)द्वारा पिडित थियो ! इनि हैजा / बिफर महामारीको कारणले बि. संवत् १८८८ चैत १६ गते बितिन !

अधिकारीको फेसबुकवालपोष्टबाट साभार हेर्न यहाँ क्लिक गर्नुहोस

SHARE THIS