परमाणु शास्त्रका पिता महर्षि कणाद (Father of Atom)

– प्रवीण अधिकारी

 द्वारिका नजिक प्रभास क्षेत्रमा जन्मिएर परमाणु शास्त्रीको रुपमा चिनिने महर्षि कणादको समय  ईशा पूर्व  ७/८ औं शताब्दी हो । हिन्दु धर्म भित्रको षड् दर्शन मध्ये वैशेषिक दर्शनशास्त्रको रचनाकार यिनलाई मानिन्छ ।  यिनले  आत्मदर्शनलाई सूत्र रुपमा लेखे । फालिएका अन्नका कणहरु संकलन गरेर खाने र तपस्यामा लिन हुने अनि परमाणु तत्व माथि गहन अध्यन गरेरै ख्याति पाएकाले इनको नाउ कणाद राखिएको हो । इनले कण अर्थात् परमाणु तत्वको सूक्ष्म विश्लेषण गरे । यिनी दिनभरी समाधिमा बस्थे अनि रातभरी कण खोज्दथे । इनको स्वभाव र  वृत्ति “उल्लू” पक्षी संग मिल्ने भएकोले इनले उपदेश गरेको शास्त्रलाई  “औलूक्य”, “काणाद”, “वैशेषिक” या “पाशुपत” आदि भन्ने गरिएको हो  ।



दर्शनशास्त्र (Philosophy) परम सत्य र प्राकृतिक सिद्धान्तहरु बीच कारण सहित अथ्र्याउने शास्त्र दर्शन हो । भनिछ "It was Sage Kanada who originated the idea that anu-atom_ was an indestructible particle of maatter."
महषिरु कणादले सर्वांगीण उन्नतिलाई व्याख्या गर्दै भनेका थिए  “यतोक्भ्युदयनि: श्रेय स सिद्धि: स धर्म:” जुन माध्यमले अभ्युदय अर्थात् भौतिक दृष्टि हुँदै  नि:श्रेयस अर्थात  आध्यात्मिक दृष्टिसम्म हरेक किसिमको उन्नति गर्न सकिन्छ त्यहि धर्म हो ।
 महर्षि कणाद आफ्ने वैशेषिक दर्शन को १० औं अध्यायमा भनेका छन्  :–
 “दृष्टानां दृष्ट प्रयोजनानां दृष्टाभावे प्रयोगोऽभ्युदयाय“
अर्थात् प्रत्यक्ष रुपमा देखिएका र अरुलाई देखाउनकै लागि  अथवा आफ्नै गहन अध्यनकालागि गरिने प्रयोगले ज्ञान प्राप्त गर्ने ढोका खोल्छ । महर्षि कणादको भनाइमा  पृथ्वी, पानी, आगो, वायु, आकाश, दिक्, काल, मन  र आत्मालाई चिन्नु जरुरी छ । यसै  परिधि भित्र यस ब्रह्माण्डमा रहेका समस्त  जड़–चेतन, प्रकृति र  जीव जन्तु समावेश हुन् पुग्छन ।
ईसा पूर्व ७/८ सय बर्ष पूर्व  कणाद ऋषिले  परमाणु सम्बन्धी व्यक्त गरेका धारणाहरु नै  डाल्टन (ट सितम्बर ज्ञठटट ( द्दठ जुलाई ज्ञडद्धद्ध)  को  संकल्पना को जननी हो । महर्षि  कणादले  जन डाल्टन भन्दा लगभग २६००  वर्ष पूर्व नै  कुनै बस्तु वा पदार्थको निर्माण र रचना सम्बन्धी सिद्धान्त प्रतिपादन गरिदिएका थिए । महर्षि कणादले  परमाणुका अत्यन्त साना अभिभाज्य ईकाईलाई “परमाणु” भनेर उनैले न्वारन गरे र परमाणुको स्वतन्त्र अस्तित्व रहन्न भनेर उनैले बताए ।
परमाणु विज्ञानलाई अघि सारेर यो ब्रह्माण्डको  विश्लेषण  सूत्रबद्ध तरिकाले गर्ने व्यक्ति नै महर्षि कणाद जसले हजारौं वर्ष पूर्व आफ्नो वैशेषिक दर्शन माध्यमबाट प्रतिपादन गरे । यिनको  भनाइमा कुनै पदार्थलाइ  सानो पार्दै जाँदा सानो पार्न नसकिने अवस्थामा पुगिन्छ । त्यस्तो अवस्थामा पुगेर अझ सानो गर्ने प्रयास गरियो भने  त्यसको पुरानो गुण नै लोप हुन्छ । अर्को कुरा उनले यो पनि बताएका छन् कि कुनै पनि पदार्थको २ अवस्था हुन्छ एउटा आणविक (शुक्ष्म ) अर्को बिशाल ब्रह्माण्ड । अर्को कुरा पदार्थको अवस्था सधैं एकनास रहन्न । त्यसकारण महार्षि भनेका छन्  :– “धर्म विशेष प्रसुदात द्रव्य गुण कर्म सामान्य विशेष समवायनां पदार्थानां साधर्य वैधर्यभ्यां तत्वज्ञाना नि:श्रेयसम”  :वैशेषिकय दय–४
अर्थात् धर्म विशेषमा  द्रव्य(पदार्थ), गुण, कर्म, सामान्य, विशेष तथा समवायको साधर्य र  वैर्धम्यको  ज्ञानद्वारा उत्पन्न ज्ञान बाट्ने  नि:श्रेयस प्राप्त गर्न सकिन्छ ।

प्रकाशित मितिः२०७२ जेठ २१ गते बिहीवार

SHARE THIS